Tôi vinh dự nghe tên ông- Võ Văn Kiệt lúc tôi đang làm cán
bộ nghiên cứu tại văn phòng Ban tuyên huấn trung ương cục
miền Nam. Tên tuổi Võ Văn Kiệt cùng với Nguyễn Văn Linh, Mai
Chí Thọ.Trần Bạch Đằng… là những cái tên lừng lẫy tiêu biểu
cho công cuộc kháng chiến chống mỹ cứu nước ở miền Nam.Và
sau này là những cái tên gắn liền với sự nghiệp đổi mới đất
nước do đảng ta khởi xướng và lãnh đạo.
Nhưng tôi chỉ được làm quen với ông khi ông lãnh trọng
Trách những người đứng đầu thành phố : làm chủ
tịch,rồi bí thư thành ủy TP Hồ Chí Minh.
Ấn tượng đầu tiên về ông là công cuộc” cứu đói” quy mô lớn
cho Sài Gòn-Chợ lớn- Gia định- một thành phố- có quy mô lớn
nhất nước- một thành phố vừa thoát khỏi cơ chế chủ nghĩa
thực dân mới,với sức tiêu thụ khổng lồ vốn thở bằng bầu
“dưỡng khí” từ bên kia đại dương- một thành phố- mà theo
nhiều chuyên gia nước ngoài “ khoác vào cổ chính phủ nào
chính phủ đó cũng ngắc ngoải “. Chính sách của chủ nghĩa thực
dân mới,cộng với những sai lầm Trong chính sách cải tạo tư sản
theo kiểu cũ những ngày đầu giải phóng,bê nguyên si những
giải pháp đã thất bại trong cải tạo xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc
đã khiến kinh tế đình trệ, hàng triệu người dân thành phố nguy
cơ không có gạo ăn. Người Sài Gòn lần đầu tiên trong lịch sử
phải ăn độn bo bo,củ mì,khoai lang,bắp mốc. Là người đứng
đầu thành phố, ông không cam tâm để dân thành phố đói,thậm
chí chết đói ngay trên vựa lúa của đồng bằng. Một quyết sách
táo bạo được đưa ra, Một quyết sách được coi là” Cởi trói”.
Đơn giản vì nó đi ngược hoàn toàn với những giáo điều trước
đó. Ông cho lập công ty lương thực,cho công ty tự vay tiền ngân
hàng,tự chủ kinh doanh cho người xuống tân đồng bằng sông
Cửu long, mua gạo theo giá thị trường ( gấp 3 giá nhà nước).
Quyết định đã bị ủy ban vật giá nhà nước thổi còi,kiện lên trung
ương,nhưng hành động dũng cảm của người đứng mũi chịu
sào, với lương tâm cộng sản chân chính đã cứu thành
phố khỏi cơn bĩ cực. Và xa hơn mở ra một cách nhìn mới về
quản lý lương thực và gợi ý con đường mới , khả thi cho
hướng phát triển nông nghiệp đất nước
Ấn tượng thứ hai về ông là tầm nhìn chiến lược về sự phát
triển kinh tế tương lai và những chân lý được rút ra từ thực tế
đời sống. “ Cứu đói” chỉ là chữa cháy là biện pháp cấp thời.
Muốn tìm đường đi lên phải phát triển công nghiệp, dịch
vụ,thương mại và những thế mạnh sẵn có của thành phố.
Trong điều kiện bị cấm vận nghiêm ngặt, nguồn nguyên liệu còn
lại sau giải Phóng đang cạn dần, các doanh nghiệp nhà nước
lâm vào tình trạng chết lâm sàng, tưởng như không có đường
ra,ông đã thành lập “ Câu lạc bộ giám đốc” để lắng nghe,trao
đổi chắt lọc ý kiến từ cơ sở, chọn lọc phát huy những sáng kiến
từ thực tiễn. Những ý kiến quý giá từ các giám đốc doanh
nghiệp, những lãnh đạo đảng ở cơ sở,của công nhân trực tiếp
sản xuất, cả những chuyến đi thực tế lăn lộn tại các nhà máy xí
nghiệp, như các nhà máy thuốc lá Vĩnh Hội, bột giặt Viso, nhà
máy dệt Thành Công,Phước Long…đã cho ông cái nhãn quan
thực sự thấu thị,Tạo sức bật để vượt qua cơ chế quan liêu bao
cấp trói buộc sự phát triển,đưa ra những quyết sách “ xé rào”
hiệu quả, tạo bước “ đột phá” tư duy, khời đầu cho đường lối
đổi mới toàn diện đất nước của đảng
Ấn tượng thứ 3 của tôi với ông là ấn tượng về tầm nhìn
văn hóa nghệ thuật, trong đó có báo chí –truyền thông. Khi còn
tại chức ông rất quan tâm đến báo chí nhất là báo Sài Gòn giải
phóng- tờ báo đảng- tiếng nói của đảng bộ và nhân dân thành
phố Hồ Chí Minh. Trước đó, tôi có gặp ông vài lần, trong các
cuộc gặp mặt chung . Sau này,khi đã tham gia Ban lãnh
đạo,tôi có dịp gặp ông nhiều hơn. Lúc ấy ông đã thôi các chức
vụ Lãnh đạo: Chủ tịch,bí thư thành phố, Thủ tướng chính phủ và
chỉ còn là cố vấn Ban chấp hành trung ương. Tuổi đã cao nhưng
Trí tuệ ông vẫn mẫn tiệp, tràn trề khát vọng và vẫn hoạt động
bất chấp tuổi tác. Con người ông dường như đang vẫn
cháy tận lửa ngọn lửa tâm huyết với cuộc đời,với đất nước
và nhân dân. Và là người truyền lửa vĩ đại.Những lần gặp ông
tôi ngộ ra nhiều điều và luôn bất ngờ về tư duy sắc sảo,
linh họat, nhạy bén của ông.Chẳng hạn khi tôi ngỏ lời đề nghị
ông đỡ đầu cho báo Sài Gòn Giải phóng, ông cất tiếng cười thật
sảng khoái ” Tớ không đỡ đầu các cậu,chỉ đỡ lưng thôi”. Câu nói
của ông làm tôi bất ngờ, nhưng ngay lập tức hiểu ra cái thâm ý
sâu xa câu nửa đùa nửa thật của ông. Rằng ông không bao cấp
trí tuệ, ông chỉ góp phần khảng định giúp chúng tôi tự tin hơn
phát triển tờ báo trên đôi chân và những năng lực của chính
mình không cần dựa dẫm vào vào bất kỳ ai. Một câu nói tưởng
như đùa của ông nhưng lại cho tôi một bài học sâu sắc,nó
không chỉ định hướng cho sự phát triển của một đơn vị,cơ
quan. Mà xa hơn, cho định hướng xây dựng của cả một đất
nước: thu hút sự giúp đỡ quốc tế, của thời đại
nhưng không phụ thuộc vào ai, phải biết bổi bổ năng lực nội
sinh và lấy đó là cái gốc, là động lực cho sự phát triển
Vẫn biết những tiềm năng dồi dào trong trí tuệ của ông,
nhưng mỗi lần gặp và được tiếp kiến, ông đều cho tôi những
bất ngờ và thú vị . Không hẳn ông là cuốn bách khoa toàn thư,
nhưng đang trao đổi đề tài này ông có thể chuyển sang để tài
khác một cách ngon lành : Từ chính trị sang kinh tế và từ kinh tế
sang văn hóa,báo chí với những phân tích sắc sảo, căn cơ. Lý
giải tại sao chuyện “ Cởi trói” xé rào” lại bắt đầu từ mành đất
phía Nam,ông cho rằng cái gốc bắt đầu từ văn hóa. Văn hóa
phương nam không bị ràng buộc bởi lễ giáo phong kiến với
những lề thói trói buộc con người một cách nghiệt ngã như
tam cương ngũ thường,tam tòng tứ đức. Thứ văn hóa ấy đã
sản sinh ra những con người, cởi mở phóng khoáng, không bị
gò bó bởi một khuôn thước cụ thể nào. Những con người đầy
chí khí như Nguyễn Đình Chiểu và những nhân vật hành hiệp
trượng nghĩa: Tử Trực Vân tiên, những nghĩa sĩ Cần Giuộc là sản
phẩm của nền văn hóa này. Mảnh đất phương Nam
cũng không tiếp thu những lý thuyết giáo điều của chủ nghĩa xã
hội hiện thực kiểu cũ, bất chấp quy luật đời sống, với cơ
chế nặng nề,kéo dài trầm kha: cơ chế quan liêu bao cấp. Đó là
lý do người dân Sài Gòn và xa hơn,người dân phương Nam dễ
tiếp nhận đổi mới. Cởi trói,xé rào thực ra không đủ để nói về
những chông gai trên con đường tiếp cận chân lý, nhưng có thể
Khảng định rằng sự tiếp nhận dòng chảy tươi mới của thực
tiễn, đã tạo ra một lý thuyết phát triển, phù hợp với quy
luật và hợp lòng dân. Đường lối đổi mới ra đời chính là sự
giao cắt của chân lý và cuộc sống,sự gặp nhau của ý đảng- lòng
dân. Tôi nhận ra,trong những phân tích của ông,không chỉ dành
riêng cho đường lối đổi mới mà là sự khái quát con đường
đi, cái căn cốt để hình thành đường lối,chính sách, những chiến
lược phát triển đất nước. Con đường đưa đất nước hóa rồng
chỉ có thể thành hiện thực khi các chủ trương,chính sách, bắt
nguồn từ đời sống thực tiễn, phù hợp với quy luật và chuyên
chở được những khát vọng của nhân dân. Và tôi bỗng thấy
thấm thía hơn lời của Gơto,nhà thơ-nhà triết học Đức: “ Mọi
thứ lý thuyết đều màu xám,còn cây đời mãi mãi xanh tươi”
Ấn tương thứ 4 về ông : ông là bậc thầy của tư duy khái
quát. Từ một câu chuyện nhỏ,cụ thể ông có thể rút ra một kết
luận hay đúc kết thành một vấn đề có tính chân lý. Còn nhớ,khi
tôi kể cho ông nghe câu chuyện khi báo Sài gòn giải phóng đăng
bài về một hộ gia đình ở Hà Nội bị láng giềng bít lối đi,phải leo
lên nóc mới vào được nhà mình. Sau bài báo, bí thư thành ủy
Hà Nội và các cơ quan chức năng đã vào cuộc. Kết quả,hộ gia
đình bị chặn lối đã có đường đi. Tôi cũng kể cho ông câu chuyện
về một tuyên ngôn của một quan chức cấp bộ không đúng sự
thật.Tôi đã chỉ đạo phóng viên viết bài ” Dối dân, tội gì “ rất
được luận hoan nghênh. Sau bài báo,quan chức đó bị kỷ luật,
nhưng tôi bị nhiều người cho là làm báo mị dân vì theo họ đó là
những việc quá nhỏ. Tôi bất ngờ khi nhìn vẻ mặt giận dữ cố kìm
nén của ông. Ông bảo : ông rất hoan nghênh và mong càng có
nhiều hơn những bài báo như vậy xuất hiện trên Sài Gòn Giải
phóng. Không có cái gì trong cuộc sống nhân dân là nhỏ đối với
báo chí và cả với công việc của một đảng cầm quyền.
Ông Nhắc lại câu nói bất hủ của Mác “Tất cả những gì thuộc về
con người đều không xa lạ đối với tôi” và giải thích tại sao dưới
Mangset Sài Gòn giải phóng ngày đầu ra mắt tại Sài Gòn lại ghi
“ Tiếng nói của nhân dân TP Hồ Chí Minh “. Sau này thêm” cơ
quan ngôn luận của Đảng bộ thành phố Hồ Chí Minh. Rồi ông
buông một câu-đầy bất ngờ vừa thực tiễn vừa khái quát có
ý nghĩa như một chân lý “Không nói được tiếng nói nhân
dân,Đảng không có lý do để tồn tại “
Còn rất nhiều những kỷ niêm với ông,một nhân vật lớn,một
nhân cách lớn, nhưng tôi muốn khép lại bài tham luận này bằng
một câu chuyện về tư duy dự báo chính xác của ông.
Đó là lần ông gửi cho tôi một bài báo lạ và đề nghị tôi cho đăng
trên Sài Gòn giải phóng. Tôi đọc và giật mình. Lần đầu tiên tôi
nghe một vị nguyên lãnh đạo cấp cao đảng và nhà nước đề cập
đến khái niêm” xã hội đỏ,xã hội đen “. Bài viết ngay lập tức thu
hút sự quan tâm của tôi. Tôi đọc và nghiền ngẫm một cách
thích thú.Sau đó,với cương vị phó tổng biên tập phụ trách nội
dung,Tổng thư ký tòa soạn, tôi đề nghị cho đăng. Nhưng bài
báo không được đăng. Tôi hiểu cân nhắc của cấp trên tôi. Có lẽ
nói chuyện ” xã hội đỏ,xã hội đen” lúc ấy còn chưa thích hợp.
Khi tôi báo với ông bài báo chưa đăng được,mặc dù tôi rất
thích vấn đề ông đặt ra. Ông bảo, ông biết là báo có thể không
đăng,vấn đề còn quá mới và khá nhạy cảm, nhưng không
sao”tôi chỉ muốn gióng lên hồi chuông báo động. Nhưng sẽ có
lúc đăng được.” Ông bảo vậy . Bây giờ, thực tế đã chứng minh
vấn đề” xã hội đỏ,xã hội đen” mà ông dự báo đã thành sự thật.
Chuyện bắt tay giữa quan tham và các thế lực hắc ám đã thành
chuyện thường ngày và là chuyện” biết rồi,khổ lằm nói mãi”
Liên minh quyền tiền,tư bản sân sau,mà cách đây rất nhiều năm
kính chiếu yêu của ông đã nhận ra,lúc này đang trở thành vấn
nạn của đất nước. Hàng loạt liên minh ma quỷ đã theo nhau
vào lò,trong công cuộc chống tham nhũng vĩ đại của Đảng ta do
Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng khởi xướng và lãnh đạo.
Luôn trăn trở với những đường đi nước trên con đường
phát triển đất nước, lương tâm của người cộng sản đã cho ông
một dũng khí, bàn thảo những vấn đề nhạy cảm, thậm chí là
những vấn đề “ không nên bàn “kể cả với những lãnh đạo cấp
cao, trong đó có những giáo điều húy kỵ về lý luận kinh điển.
Trong bài viết về Tổng bí thư Lê Duẩn ông gửi tôi, đăng trên
Sài Gòn Giải Phóng,ông dẫn lời Tổng bí thư Lê Duẩn đại ý không
tán thành quan điểm sau khi đã hoàn thành cách mạng giải
phóng dân tộc lại thực hiện chuyên chính vô sản với nhân dân
mình. Sau khi tờ báo phát hành,ngay lập tức,ông gọi điện cho
tôi. Ông bảo ông cám ơn vì bài báo được đăng. Rồi ông cười ha
hả rất sảng khoái “ dám đăng bài này cậu quả là đã uống mật
gấu. Báo Nhân dân cũng đăng,nhưng Tổng biên tập phải bay ra
Hạ Long gặp tôi,chỉ đề xin cắt đoạn nói về chuyên chính vô sàn”
Sau cú điện thoại của ông,suốt buổi sáng điên thoại tôi cháy
máy vì những cuộc gọi liên tục.Tôi thầm nghĩ: đúng là mình
uống mật gáu thật rôi. Buổi chiều tôi nhận được một bài viết
của một vị nguyên lãnh đạo cấp cao. Sau khi đọc xong,tôi quyết
định đăng bài ngay ngày mai,như một giải phát rút lửa đáy nồi.
Tôi được gọi đến gặp ông tại tư gia ngay trong buổi sáng
hôm đó. Ông đưa tôi xem bài báo phản hồi ông vừa viết và đề
nghị đăng trên Sài Gòn giải phóng ngay ngày mai. Tôi vừa đọc
bài báo vừa lo lắng liếc nhìn gương mặt có vẻ không vui của
ông. Tôi xin lỗi vì đăng bài của vị lãnh đạo lão thành mà không
báo cáo với ông. Rồi tôi giải trình với ông lý do tôi đăng bài báo
đó và cũng phân tích lý do tôi xin ông không cho đăng bài báo
mới của ông, vì có thể tạo ra những tác động không đáng có
với dư luận xã hội
Tôi nhẹ người vì thấy gương mặt phúc hậu của ông giãn ra và
thở phào khi thấy nụ cười bao dung nở lại trên môi ông. Ông
bảo “ Cậu không cần xin lỗi. Đăng hay không là quyền của báo.
Cậu là Tổng biên tập, cậu là người chịu trách nhiệm trước đảng
và nhân dân chứ không phải tôi. Cám ơn những phân tích
thấu tình đạt lý của cậu. Và tôi đồng ý là không tranh luận tiếp
nữa. Nhưng cậu phải có trách nhiệm trao đổi với tác giả những
Ý kiến của tôi. Sự việc có thể khép lại ở đây”
Tôi ngổi thừ ra, không ngờ câu chuyện lại kết thúc thông
đồng bén giọt đến thế. Ông biết tôi có thể sẵn sàng đứng mũi
chịu sào nếu sự việc đi xa hơn nhưng ông đã lựa chọn một cách
xử lý rất bất ngờ. Ông có thể ra lệnh cho tôi đăng tiếp và tôi
không thể không đăng.Tôi hết sức cảm ơn ông- một nhân cách
lớn,một tâm hồn cao thượng,vị tha- một lãnh đạo đảng cấp cao
luôn luôn lắng nghe,luôn luôn thấu hiểu. Và những quyết định
của ông, dù là việc rất nhỏ, là những quyết định từ con tim,
Thấm đẫm chất nhân văn cộng sản
Nhưng ấn tượng từ câu chuyện nhỏ đó không chỉ có thế.
Chỉ dẫn lời một vị lãnh đạo cao nhất của đảng,vài dòng thôi,tôi
Lắng nghe rõ nhịp đập của một quả tim,những suy tư trăn trở
của ông- một con người suốt đời vì nước vì dân- về những vấn
đề trọng đại của đất nước trong đó có lý luận về sự phát triển.
Chính tiết tháo,dũng khí của những người cộng sản như ông và
các bậc tiền bối cách mạng khác, đã đưa tầm tư duy của chúng
ta,từng bước, đột phá vào những lý thuyết giáo
điều nhập cảng từ xứ người : Trí phú địa hào,đào tận gốc trốc
tận rễ,sai lầm cải cách ruộng đất; cơ chế hành chánh quan liêu
bao cấp, cải tạo tư sản,cải tạo xã hội chủ nghĩa… và tìm ra một
hướng đi hợp quy luật,sát thực tiễn cách mạng việt nam,hợp
lòng dân mà công cuộc đổi mới đất nước là ví dụ. Tôi càng thấm
thía hơn tầm tư duy của những bộ óc kiệt xuất của dân tộc
Trong việc tìm hướng đi cho đất nước mình và dũng cảm gạt
bỏ những những nhận thức đã thành tín điều nhưng không hợp
quy luật phát triển đời sống. Nhận thức ấy đã được làm sâu
săchơn vói câu đúc kết có tính tổng kết của ông” Dân tộc ta là
dân tộc nhân văn.Nhân dân là người làm lên chiên thắng vĩ đại
của dân tộc.Tại sao xây dựng chủ nhĩa xã hội chúng ta lại
chuyên chinh với nhân dân. Những lý thuyết tiếp thu từ tinh
hoa các dân tộc khác là rất cần cho công cuộc giải phóng và
xây dựng đất nước. Nhưng không thể nhân bản vô tính kiểu chú
cừu Đô Ly.Mỗi dân tộc có thực tiễn và bản sắc văn hoá khác
biệt.Chính điều đó làm lên giá trị dân tộc Việt Nam trên bản đồ
thế giới. Hoà nhập nhưng không hoà tan. Tiếp thu tinh hoa thế
giới, cả những lý thuyết phát triển, phải biết kế thừa có phê
phán và chọn lọc. Điều đó không được quan tâm đúng
mức nên có lúc chúng ta tiếp thu mọi thứ mà không
quan tâm nó có phù hợp quy luật không, có phù hợp với
thực tiễn đất nước,với truyền thống văn hoá dân tộc,có hợp
lòng dân. Và chính nó, đôi khi khiến chúng ta say sưa
tự chống lại mình một cách nhiệt thành”
Vâng! quả là đã có chúng lúc ta đã say sưa chống lại
chính mình,hăng hái hơn cả kẻ thù. Câu kết luận của ông khiến
tôi nhớ đến câu bất hủ của lênin “ Không thế lực náo thắng nổi
những người cộng sản, trừ phi những người cộng sản tự chống
lại mình” . Và bây giờ,khi chúng đang nỗ lực dọn dẹp những
nguy cơ suy thoái trong đảng, lập luận ấy của ông càng có ý
nghĩa lý luận, thực tiễn và vẫn nóng bỏng tính thời sự.
